Jan Matejko „Wernyhora”: analiza arcydzieła

Obraz „Wernyhora” pędzla Jana Matejki, ukończony w 1884 roku, stanowi jedno z najbardziej poruszających i symbolicznych dzieł w polskim malarstwie historycznym. To monumentalne płótno, o wymiarach 292 × 206 cm, które dziś podziwiać można w Muzeum Narodowym w Krakowie, w Sukiennicach, przenosi widza w głąb skomplikowanych losów narodu polskiego i jego relacji z sąsiednimi narodami. Matejko, mistrz narracji wizualnej, za pomocą bogatej symboliki kreśli opowieść o nadziei, przepowiedni i odrodzeniu, stanowiąc malarską odpowiedź na ówczesne wyzwania historyczne. Dzieło to, często określane alternatywnie jako „Lirnik” lub „Wieszczba ukraińskiego lirnika”, jest nie tylko przedstawieniem postaci historycznej, ale przede wszystkim wizją przyszłości, malowaną z perspektywy artysty głęboko zaangażowanego w losy ojczyzny.

Opis i symbolika obrazu

Na płótnie Jana Matejki widzimy kluczowy moment, w którym tytułowy Wernyhora, lirnik i wieszcz, znajduje się w stanie prorockiego natchnienia. Jego wzrok, jakby sięgający daleko w przyszłość, spoczywa nad jego oczami, co sugeruje skupienie na wizji, która ma dopiero nadejść. Wernyhora jest otoczony przez szereg postaci, z których każda niesie ze sobą głębokie znaczenie symboliczne, odnoszące się do złożonych relacji polsko-ruskich w XIX wieku. U stóp wieszcza spoczywa lira korbowa, symbolizująca pieśń, która przechowuje pamięć o wspólnej historii i losach polskiej wspólnoty narodowej. Nad głową Wernyhory wschodzi księżyc, stanowiąc symboliczną aureolę, podkreślającą jego mistyczny i proroczy status. Postać szlachcica Nikodema Suchodolskiego po prawicy artysty spisuje słowa przepowiedni, utrwalając wizję na przyszłość. Po drugiej stronie obrazu, pop ze stosem noży symbolizuje carską politykę przemocy i represji, która stanowiła realne zagrożenie dla wolności i tożsamości narodowej. Uwagę przykuwa również postać pacholęcia w sukmanie, które symbolizuje odradzającą się Polskę, młode i pełne nadziei na przyszłość. Całość kompozycji, bogata w detale i alegorie, stanowi głęboki komentarz do historycznych wydarzeń, takich jak koliszczyzna, walki konfederatów barskich czy wreszcie rozbiory Polski, kreśląc jednocześnie wizję przyszłego zjednoczenia i odrodzenia narodowego.

Postać Wernyhory: lirnik i wieszcz

Wernyhora, postać centralna obrazu Jana Matejki, jest legendarnym ukraińskim lirnikiem i wieszczem, żyjącym w drugiej połowie XVIII wieku, w burzliwych czasach koliszczyzny. Według przekazów, był on znany z politycznych proroctw dotyczących losów Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz Ukrainy. Matejko przedstawia go w momencie prorockiego uniesienia, gdy przekazuje wizję przyszłości. Wernyhora w interpretacji Jana Matejki symbolizuje „dawną Ukrainę Lachów i Rusinów, ziemię narodowej i społecznej zgody”. Jest on nie tylko prorokiem, ale także ucieleśnieniem pragnienia jedności między narodami, które współtworzyły dawną Rzeczpospolitą. Jego postać, otoczona symbolami przeszłości i przyszłości, stanowi klucz do zrozumienia idei zawartych w dziele – idei wspólnoty, nadziei na odrodzenie i przezwyciężenie podziałów.

Kontekst historyczny i kulturowy dzieła

Sytuacja Polaków i Rusinów w XIX wieku

Obraz „Wernyhora” powstał w okresie zaostrzenia stosunków między Rusinami a Polakami na tle narodowym i religijnym w XIX wieku. Były to czasy, gdy naród polski, po utracie niepodległości w wyniku rozbiorów, walczył o zachowanie swojej tożsamości i odzyskanie suwerenności. Jednocześnie, ludy ruskie, w tym Ukraińcy, zaczynały coraz silniej domagać się własnej autonomii i narodowego samookreślenia. Matejko, malując „Wernyhorę”, odzwierciedlał w swoim dziele stanowisko wobec ówczesnej sytuacji, pragnąc przypomnieć o dawnych więziach i wspólnej historii, która łączyła Polaków i Rusinów. Obraz ten jest swoistym komentarzem do stosunków polsko-ruskich w XIX wieku, podkreślając zarówno historyczne krzywdy, jak i potencjał do pojednania i współpracy. Symbolika dzieła nawiązuje do takich tragicznych wydarzeń jak koliszczyzna, walki konfederatów barskich oraz bolesne rozbiory Polski, jednocześnie wskazując drogę ku przyszłemu odrodzeniu.

Inspiracje i wpływy artystyczne

Jan Matejko tworząc „Wernyhorę”, czerpał inspirację z bogatego dziedzictwa literackiego i kulturowego, w szczególności z utworów autorów tzw. „szkoły ukraińskiej”. Szczególnie ważny wydaje się wpływ Juliusza Słowackiego, którego poetyckie wizje i narodowe przemyślenia rezonowały z artystycznymi poszukiwaniami Matejki. Twórczość Słowackiego, pełna mistycyzmu i tęsknoty za utraconą ojczyzną, mogła stanowić jedno z kluczowych źródeł ideowych dla Matejki. Poza literaturą, na obraz wpływać mogły również wcześniejsze dzieła historyczne oraz tradycje malarskie, które kształtowały postrzeganie przeszłości w polskiej sztuce. Matejko, będąc mistrzem w odtwarzaniu historycznych realiów, jednocześnie nadawał im nowy, symboliczny wymiar, tworząc dzieła, które wykraczały poza czystą dokumentację, stając się potężnym narzędziem budowania tożsamości narodowej i podtrzymywania ducha w trudnych czasach.

Proces twórczy i odbiór obrazu

Długie lata pracy nad „Wernyhorą”

Proces twórczy nad monumentalnym dziełem „Wernyhora” Jana Matejki był niezwykle długotrwały i wymagający. Artysta pracował nad nim przez niemal osiem lat, od 1875 do 1884 roku. To świadczy o skrupulatności i głębokim zaangażowaniu, jakie Matejko wkładał w swoje najważniejsze obrazy. Istnieje również szkic do obrazu wykonany przez Matejkę w 1875 roku, który stanowił punkt wyjścia dla późniejszego, rozbudowanego dzieła. Długi czas pracy pozwolił artyście na dopracowanie kompozycji, dogłębne przemyślenie symboliki i doprowadzenie do perfekcji każdego detalu malarskiego. Taka metodyczność była charakterystyczna dla Matejki, który traktował swoje płótna nie tylko jako dzieła sztuki, ale także jako manifesty historyczne i ideowe.

Reakcje krytyków i interpretacje

Obraz „Wernyhora” od momentu powstania wywoływał żywe dyskusje i różnorodne interpretacje. Krytycy i historycy sztuki dostrzegali w nim zarówno geniusz malarski Matejki, jak i głębokie przesłanie. Stanisław Tarnowski, znany krytyk epoki, choć doceniał dzieło, dostrzegł pewne niedociągnięcia w przedstawieniu Wernyhory, uznając go za nadmiernie patetycznego. Niemniej jednak, większość odbiorców widziała w obrazie potężne narzędzie budowania nadziei i tożsamości narodowej. Jan Matejko za pomocą swojego obrazu pragnie dać Polakom nadzieję, chce on ujrzeć lepszą przyszłość. Interpretacje koncentrowały się na symbolice postaci, odwołując się do historii Polski i Ukrainy, poszukując w nich kluczy do zrozumienia teraźniejszości i przyszłości. Obraz był wystawiany w wielu miastach, w tym w Krakowie, Lwowie, Berlinie, Chicago i San Francisco, co świadczy o jego międzynarodowym znaczeniu i zainteresowaniu, jakie budził wśród widzów o różnym pochodzeniu kulturowym.

Dziedzictwo „Wernyhory” w polskiej sztuce

Wpływ na kulturę i dalsze dzieła

Obraz „Wernyhora” Jana Matejki wywarł znaczący wpływ na polską kulturę i sztukę, stając się jednym z symboli narodowej tożsamości i nadziei na odrodzenie. Dzieło to zainspirowało wielu artystów i pisarzy, stając się punktem odniesienia dla późniejszych twórców. Szczególnie ważny jest fakt, że Stanisław Wyspiański nawiązał do postaci Wernyhory w swoim dramacie „Wesele”, czyniąc go kluczową postacią, która symbolizuje potrzebę narodowego przebudzenia i jedności. Ta inspiracja świadczy o trwałym znaczeniu postaci Wernyhory i jego symboliki dla polskiego ducha narodowego. Matejko, poprzez swoje dzieło, przyczynił się do tzw. „lirnikomanii”, czyli fascynacji postacią lirnika jako symbolu narodowego wieszcza i strażnika pamięci.

Znaczenie obrazu dla narodu

„Wernyhora” Jana Matejki to nie tylko arcydzieło malarskie, ale przede wszystkim ważny moment w historii Polski, dzieło, które w czasach niewoli dawało narodowi nadzieję i przypominało o sile wspólnoty. Obraz ten jest symbolicznym przedstawieniem dążenia do niepodległości i odrodzenia, ukazującym potencjał zjednoczenia narodów słowiańskich. Wernyhora w interpretacji Matejki stał się symbolem przeszłości pełnej chwały, teraźniejszości pełnej wyzwań i przyszłości pełnej nadziei. Dziś, ponad sto lat po jego powstaniu, obraz ten nadal porusza i inspiruje, przypominając o znaczeniu historii, symboliki i nieustannej walce o wolność i godność narodową. Jest to dzieło, które na zawsze wpisało się w dziedzictwo polskiej sztuki, będąc świadectwem geniuszu malarza i siły ducha narodu.